در صنایع داروسازی، استریلیتی محصولات یکی از ارکان اصلی تضمین سلامت بیماران به شمار میرود. دستیابی به این هدف، نیازمند طراحی و احراز صلاحیت دقیق فرایندهای استریلیزاسیون است که بر پایه پارامترهای علمی و قابل اندازهگیری بنا شدهاند. در این نوشتار، نگاهی به شاخصهای کلیدی در این حوزه خواهیم داشت.
سطح تضمین استریلیتی (SAL): پایهگذار فرایند استریلیزاسیون
SAL یا سطح تضمین استریلیتی، بیانگر احتمال باقیماندن آلودگی در یک واحد از محصول پس از فرایند استریلیزاسیون است. مقدار استاندارد آن 10 به توان منفی 6 (0.000001) است، به این معنا که تنها یک در میلیون این احتمال وجود دارد که یک واحد از محصول استریل نشده باقی بماند. این معیار، اساس طراحی تمامی فرایندهای استریلیزاسیون در صنعت داروسازی است و تضمینکننده ایمنی و سلامت بیماران میباشد.
مفاهیم پایهای استریلیزاسیون
🔹 D-value یا زمان کاهش دهدهی: مدتزمان لازم (معمولاً بر حسب دقیقه) برای کاهش ۹۰٪ از جمعیت یک میکروارگانیسم خاص در یک دمای مشخص است. برای استریلیزاسیون با بخار، معمولاً D121°C به عنوان مرجع استفاده میشود.
🔹 z-value: این پارامتر نشان میدهد که با چه میزان افزایش دما، D-value به یکدهم مقدار اولیه کاهش مییابد. این ویژگی مقاومت حرارتی میکروارگانیسمها را نشان میدهد و معمولاً برای بخار برابر ۱۰ درجه سانتیگراد در نظر گرفته میشود.
نرخ کشندگی و مفهوم F0
🔹 نرخ کشندگی (Lethal Rate) در یک دمای خاص، نشاندهنده توان آن دما در نابودی میکروارگانیسمها در مقایسه با دمای مرجع (۱۲۱ درجه سانتیگراد) است. این نرخ بر اساس z-value محاسبه میشود.
🔹 F0: این شاخص نمایانگر زمان معادل استریلیزاسیون در دمای ۱۲۱ درجه سانتیگراد است که با انتگرالگیری از نرخ کشندگی در طول چرخه استریلیزاسیون به دست میآید. F0 یکی از مهمترین معیارهای سنجش اثربخشی فرایندهای استریلیزاسیون با بخار مرطوب است.
ارزیابی زیستی فرایند – شاخص FBIO
🔹 در فرایندهای استریلیزاسیون با بخار مرطوب، نشانگرهای زیستی (Biological Indicators – BIs) بهطور گستردهای برای ارزیابی اثربخشی استفاده میشوند. این نشانگرها شامل یک جمعیت شناختهشده از میکروارگانیسمهای مقاوم هستند که در معرض شرایط استریلیزاسیون قرار میگیرند.
🔹 FBIO نمایانگر واقعی اثربخشی فرایند استریلیزاسیون است و از طریق سنجش کاهش جمعیت میکروارگانیسمهای مقاوم در نشانگر زیستی به دست میآید. این مقدار با ضرب D-value نشانگر زیستی در میزان کاهش جمعیت آن محاسبه میشود و نشاندهنده میزان کشندگی واقعی میکروارگانیسمها توسط فرایند استریلیزاسیون است.
رویکردهای طراحی فرایند استریلیزاسیون
دو رویکرد رایج برای طراحی چرخه استریلیزاسیون عبارتاند از:
🔸 رویکرد Overkill: مناسب برای محصولات مقاوم به حرارت؛ بر پایه فرض بیشترین سطح آلودگی، فرایندی با کشندگی بالا طراحی میشود که معمولاً F0 و FBIO ≥ ۱۲ دقیقه دارد.
🔸 رویکرد خاصمحصول (Product-Specific Design): برای محصولات حساس به حرارت؛ نیازمند اطلاعات دقیق درباره بیوبوردن (تعداد و مقاومت میکروارگانیسمها) به منظور طراحی چرخهای بهینه و ایمن است.
جمع بندی
آشنایی با شاخصهایی چون SAL، F0، FBIO، D-value و نرخ کشندگی، به متخصصان تولید و تضمین کیفیت این امکان را میدهد که فرایندهای استریلیزاسیون را بهصورت علمی، قابلاعتماد و منطبق با استانداردهای GMP طراحی و احراز صلاحیت نمایند.
رابین داروک، ارائه دهنده خدمات احراز صلاحیت اتوکلاو بر اساس EN 285